Dîroknasên xwezayê dem, şert û mercên ku li ser rûyê erdê derbas bûne heta serdema me, li gorî guherîna awayên jiyanê yên li ser rûyê erdê, guherîna avhewa û guherîna parzemînan li ser şeş serdemên sereke ku her yek ji wan bi sed mîlyonan sal vedihewîne dabeş dikin. Şeş serdem ev in:

1 - Serdema Kambrî: 540-485 mîlyon sal berê.

2 - Serdema Ordovisî: 485-443 milyon sal berê.

3 - Serdema Sîlûrî: 443-417 milyon sal berê.

4-Serdema Devonî: 417-359 milyon sal berê.

5 - Serdema Karbonî : 359-299 milyon sal berê.

6 - Serdema Permî : 299-248 milyon sal berê.

Ev ew serdemên ku erd têda derbas bûyî herwisa li gorî dawî encamên zanistî berî çar milyon sala mirovê ne aqil li ser vî erdî çêbûye û berî pênc sed hizar sala mirovê aqil ( homo sapnies sapiens )destpêkirîye.

Heta roja îro mirovatî di pênc qûnaxên hizrî yên mezin da derbas bûye ( ev e ji layê zanistî ve ye) em behsa çi layên dîtir nakeyin. 1- qûnaxa efsaneyî.

4- qûnaxa zanistan. 5- qûnaxa teknelojayê.

Dîroka navan hind ya kevnar e ku kes destpêka çîrokê nizanît. Ji destpêka dîroka nivîskî heta dîroka devkî navên mirovan hebûne. Ji ber vê yekê qed û qed nabît ku meriv ji bilî texmînkitirinê biket, daku bizanît ka navên herî kevn çawa hatine hilbijartin, rîyeka dîtir heta niha li ber dest nîne.

Heta roja îro tev dîroknas kok in li ser yekem nav ku hatîye nivêsandin di dîroka mirovatîyê da, ew jî navê Kuşîm e ku bi Sûmerî weha tê nivêsîn ( 𒆪𒋆 ), hatîye dîtin li ser gelek tabloyên Sûmerîya ku dîroka wan tabloya vedgeryête ve bu salên (3400- 3000 B. Z). Xuya bûye ku ev nav e bi kar hatîye ji bûyî tûmarkirina kirîn û firotina cû yî.

Peyva nav ji îngilîziya kevnar nama tê; Ew di Almaniya Bilind a Kevin (OHG), Sanskrit नामन्(nāman), navê Latînî, Yewnanî ὄνομα (onoma) û Arîyên zagros nam (nâm) ji Hind-Ewropî koka xwe girtîye.

Pêşketin û giringîya nav î hevbeş digel pêşketina zimanan bûye, di gelek qênaxa li cîhana kevin derbasbûye û bi taybetî ji layê Yewnanîya ve ku digel nivêsandina dîrokê gehiştîye rewşa niha ku em têda ne ew jî bi rîya metodolojîk kirina dîrokê, ji bu zelal kirina vê xalê ez hez dikem mînakekê bidem.

Dîroknasên Yewnanî di pêşveçûna metodolojiya dîrokî de pir alîkar bûn. Dîroka Herodot wekî yekem xebata dîrokî ya rexneyî ya naskirî tê hejmartin, ku ji hêla dîrokzan Herodot (484 - 425 BZ) ve hatîye nivîsandin, Herodot bi navê "babê dîrokê" dihête nas kirin.

Di jiyana me ya nuke da xuya û zelal e ku nav ji bilî helgirê çand û peywendîyên kesî, rewşenbîrî, malbatî û dîrokî yên kûhr û dirêj in, herwisa hestan jî dibexşîte me mîna : hestê nasnameyê, hestê ew welatê em têda dijîn, hestê ew cihê em lê di cîhanê da.

Weysî Silêman

Em li cîhaneka ku guherîn bi lezeka zêde pêşvediçin, belê em di demekê dane ku nav û nasname rojane dihêne gehertin.

Manîpulekirina nav û nasnameyan metirsiya guherandina bîrewerîyên civakekê ye. Ji nû ve nivîsandina wan li gorî nêrîna desthilatdarên heyî, bêyî rêzgirtin li dîrok û rastiyên çandî yên miletekî merem jê ji navbirina wî miletê bindest e.
Pêwîst e mirovê kurd bizane ku aramî û yekîtî bi rêzgirtina ji herduya dîrok û nasnameyan pêk tê, ne ji nû ve teşekirina wan ji bu xizmeta berjewendîyên siyasî yên teng.
Pêtivîye Kurdistan nav û şûnwarên xwe wek dîdevanê dîroka xwe ya kevnar biparêze û rêzgirtina ji cihêrengiya çandî û dîroka hevpar gerek bibe bingehê her civakek ku ber bi aştî û aramiyê ve têdikoşe.

Dîrok bi biryareka îdarî nayê jinavbirin û nasname bi tenê bi guherandina navan ji nû ve nayên formulekirin, ji ber ku nav çîroka gelan e, bîra tev civatê ye û sembola hebûna miletekê kevnar e.

Nav ji tîpên ku li ser nexşeyan hatine nivîsandin wêdetir e, nav van wateyên di xwede digirît: Bîr, hizir, bawerî, dîrok, têkoşîn û hebûna miletekîye.

Di dawiyê de guhertina navan weke hewldaneke ji nû ve nivîsandina dîrokê û paşguhkirina têkoşîna gelê wê tê dîtin.

Dewleta ku armanca wê ji holê rakirina nasnameya kurdî û dîroka wê be wê wek metirsî li ser berdewamiya mîrata çandî û dîrokî were dîtin.

Mixabin rêkxiraw û sazîyên nêvdewletî yên berpirsyar li hemberî van guhertin
û rakirina ji holê bi zorê li ser nav û nasnameya kurdî wek beşek ji dîrok û nasnameya hemû gelan in, helwesteke zelal nîşan nadin.

Girîng e ku dengê mirovên azad were bihîstin û rêz li daxwazên wan ên ji bu parastina bîrewerîyên civatekê û berhemên dîrokî yên wan were girtin.

Parastina navan ji bu her kesê ku bala xwe dide mafên mirovan, cihêrengiya çandî û mafê parastina nasnameya,hişyariyek bilind jê ra gerek e.
Weko pêtivîyeka mirovî geleka bilez banga berxwedaneke cidî û birêxistinkirî dikem daku nasname û dîroka bajarên me nebine qurbanî ji bu polîtîka û rojevên ku li ser hesabê çand û dîroka me ya herêmî dihêne pîlankirin û birêvebirin.

Eger ivro miletên xwedî dewlet ji lezatîya zêde ya pêşveçûna teknelojyayê dinalin, ev e miltê kurd ji bilî wî derdî, ji bê dewletî, ji bindestîya hemecur û hemelayen û ji xirab bi kar anîna van pêşveçûnêna teknelojyayê jî, ji layê desthelatdara ve li dijî kurdistanê, dinalît.

Giringîya Navi 3

Serdema Kambrî: 540-485 mîlyon sal berê.

Serdema Ordovisî: 485-443 milyon sal berê.

Serdema Sîlûrî: 443-417 milyon sal berê.

Serdema Devonî: 417-359 milyon sal berê.

Serdema Karbonî : 359-299 milyon sal berê.

Serdema Permî : 299-248 milyon sal berê.


Ev ew serdemên ku erd têda derbas bûyî herwisa li gorî dawî encamên zanistî berî çar milyon sala mirovê ne aqil li ser vî erdî çêbûye û berî pênc sed hizar sala mirovê aqil ( homo sapnies sapiens )destpêkirîye.
Heta roja îro mirovatî di pênc qûnaxên hizrî yên mezin da derbas bûye ( ev e ji layê zanistî ve ye) em behsa çi layên dîtir nakeyin. 1- qûnaxa efsaneyî.
2- qûnaxa ola. 3- qûnaxa felsefê.
4- qûnaxa zanistan. 5- qûnaxa teknelojayê.

Dîroka navan hind ya kevnar e ku kes destpêka çîrokê nizanît. Ji destpêka dîroka nivîskî heta dîroka devkî navên mirovan hebûne. Ji ber vê yekê qed û qed nabît ku meriv ji bilî texmînkitirinê biket, daku bizanît ka navên herî kevn çawa hatine hilbijartin, rîyeka dîtir heta niha li ber dest nîne.

Peyva nav ji îngilîziya kevnar nama tê; Ew di Almaniya Bilind a Kevin (OHG), Sanskrit नामन् (nāman), navê Latînî, Yewnanî ὄνομα (onoma) û Arîyên zagros nam (nâm) ji Hind-Ewropî koka xwe girtîye.

Pêşketin û giringîya nav î hevbeş digel pêşketina zimanan bûye, di gelek qênaxa li cîhana kevin derbasbûye û bi taybetî ji layê Yewnanîya ve ku digel nivêsandina dîrokê gehiştîye rewşa niha ku em têda ne ew jî bi rîya metodolojîk kirina dîrokê, ji bu zelal kirina vê xalê ez hez dikem mînakekê bidem.
Dîroknasên Yewnanî di pêşveçûna metodolojiya dîrokî de pir alîkar bûn. Dîroka Herodot wekî yekem xebata dîrokî ya rexneyî ya naskirî tê hejmartin, ku ji hêla dîrokzan Herodot (484 - 425 BZ) ve hatîye nivîsandin, Herodot bi navê "babê dîrokê" dihête nas kirin.

Giringîya Navi 2

Ziman yek ji girîngtirîn pêkhateyên hebûna gelan e û bêguman kilîla jîn û jiyanêye, ziman ( bûjena) têgeha herî giranbiha û nirxdar e, ji ber hindêye ku Konfuçyûsê pêxemberê Çînê (551-479 BZ.) gotiye ku ”Ger ziman sererast nebe, çu tişt sererast nabe û bê nav ziman jî nabe.

Ji ber ku komkirin û vavartina navên riwek, kulîlk û gula bi kurdî yek ji erkên me yên serekeye di tîma flora kurdica da, lewma me bi fer dît pîçek ronahîyê berdeyine li ser giringîya babetê navî.

Nav yek an çend peyv di forma navdêrê ya zimanî de tê bikar anîn daku kesek, ajelek an tiştek were nas kirin û cuda kirin. Navdêr dikare ji bu naskirina komek an çînek taybetî be, û di heman demê de dikare ji bu naskirina kesan an tiştên din bikar bînin.

Navên me di nasnameya me de beşek pir girîng e. Têkiliyên kûr ên kesî, çandî, malbatî û dîrokî hene. Ew di heman demê da li ser nasnameya me, civakên ku em tê da ne, û cihê me di cîhanê da ramaneka giring dide me , bi kortî nav di jiyana me de di têkhelkêşaneyeka rîşeyî daye, bê nav her tişt di jiyanê da tevlîhev dibît, ji ber vê yekê herdem dagîrkeran dest birîye guhertina nava ji bûyî alozkirina layê beranber û pelixandina nirxên hebûna wî layê bindest.

Di roja ku ziman çêbû, bêyî nav nebû, û ji ber vê yekê nav wek beşekê giring ji nirxên hebûna miletî di zimanî da tê pejirandin. Heyfeka mezin e ku em hemû bi çavên zil dibînîn, ka çawa heta îro zimanê me bi dîroka xwe ya kevnar ve, navên me û nirxên hebûna me bi agirê nezanî tên sotin û pirên ji kurdan bi nezanîna xwe vî agirî xweştir diken!!

Li sala 1961-an pakrewan Gîyo Mukuryanî niveser û zimanzanê mezinê kurd pirtûkek nivêsandîye li jêr navê( Nawî bêgane le naw zimanî kurdî da çi karesatêkî beser dêt, ku li Başûrê Kurdistanê belav bûye. Ev pirtûk li ser xirabîyên ku bikaranîna navên biyanî di nav zimanê kurdî de û çawa ew ziman û nasnameya kurdî hemîşe diqedîne, axivîye.

Di vê pirtûkê da, Mukryanî mijara kartêkirina navên biyanî di zimanê kurdî da ka çawa xirabîyên zimanî û dîmenên civakî dihêne çêkirin, rohin kirine. Ew girîngiya parastina nasnameya kurdî û navên kurdî yên dirisit diyarkirîye ku ragirtin û hiştina zimanê kurdî li ser bingehê wî yê dirist bimîne piştgiriya xwe nîşan didet.

Ev pirtûk wekî şakarekê girîng di nav jêderên zanistî yên zimanê kurdî da tê nasîn, û balê dikşîne li ser girngîya parastina û paqijkirina zimanê kurdî ji navên biyanî.

Li ser babetê kartêkirina xirab ya navên biyanî di zimanê kurdî de her çendî pirtûk û xebatên hemecur gelek jî bin, lê ji bu gelê me hêşta her kêm in, ji ber dijwarîya agirê nezanînê yê ku ziman û çanda me ji her çar alîya ve pê dihête sotin.

Navên gul û kulîlka ne tenê nîşaneya ciwanîyê ne, lê ji nirxên dîrokî ne bi giştî û bi taybetî di hemû rêûresmên ( rîtûlên) jiyanê da cih girtîne- digirin. Bi dirêjahîya dîrokê di piranîya çandên gelan da gul û kulîlk wekî nîşana ewlehiyê, giringîyê , paqijkariyê, wefadarîyê …..hwd hatîne nas kirin û bi karanîn. Ev çend rêzkên li serî bi zelalî diyar diken ku nav di dîrokê da beşek bûye ji jiyanê û gelên zîndî mayin ew navan e parastine û pîroz hatîne ragirtin, lewma ji kurdan tê xwastin niha zêdetir ji herdemkê dîtir xwe li navên kurdî bikene xudan.

Eger pîçek vekirîtir bêjîn nav di jiyanê da şifre ( kode) û yek ji kilîlên herî giring e ên dîrok û hebûna mileta ne, ji keven da hatîne danan ji bu parastina nirxênên hebûna miletan û naskirin û cuda kirina wan, li vir ez dixwazim pirsekê bikem:

Erê gelo, mirovek ji me qayil dibît eger kesekê dîtir bêt û şifreya çanta wî li jêr her navekî da bi guherît yan bişkênît? Bersiv helbet nexêr e, ev hemû bêçareyî ya me ji nezanîna me ye, xal serê rêzê.

Giringîya Navi

Wargeh: zincîra çiyayên Zagros e. Dîroka hatina van gula bu Ewropa li salên 1550an da ji Impratorîya Osmanî bûye, bi rîya diplomatkar Ogier Ghiselin de Busbecq ve gehiştîye Hollanda.

Bilindî: Ji 10 heta 70 sentîmeterya bilind dibin.

Demsal: Biharî ye, li payîza pîvazokên wan diçînin li bihara gulên wan vedibin.

Saxlet û mifa: Rengên xwe yên bedew dayine cîhanê heta bûye bazirganîyeka mezin, herweha ji bu çêkirina gelek dermanên giring bi taybetî yên çava mifayî yî jê werdigirin. Ji ber qeşengîya wan bûyine baştirîn diyarî ji bu hemû bûneyan wekî –seredana, pêşwazîkirina, pîrozkirina.. ht, serbarê tev mifayên wê gelek a giring e bibêjîn ku ew bûye gula evînê jî, li gorî efsaneya Şirîn û Ferhad, dibêjin dema xeberê mirina Şirînê gehiştîye Ferhadî ewî ji xema biryarda xwe bi hesp ve di çiyayîda bavêjte xwarê. Efsane dibîjît li her cihekê dilopeka xwîna Ferhadî lê rijyayî guleka Lale li wê derê şînbû û bi vê yekê bûye hêmayê evînê ji ber wefadarîya Ferhadî ji bu Şirînê.

Lale

 nû ye, herweha ji bu çêkirina dermanên giyayî ji gelek nexweşîyan ra tên bikaranîn , mîna dermanên dije 

Flora Kurdî Bibîne

Projeya belgevanîya hemecur ya kurdistanê

Wîkî

Lale

Beybûn

Gotar

Giringîya Navi 3

Giringîya Navi 2

Giringîya Navi